Το απόγευμα της 28ης Σεπτεμβρίου 1970 ο 52χρονος πρόεδρος της Αιγύπτου Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ πέθανε από θρόμβωση της στεφανιαίας, βυθίζοντας τη χώρα του και όλο τον αραβικό κόσμο σε βαρύτατο πένθος. Επειτα από ένα πάνδημο λαϊκό προσκύνημα, τέσσερα εκατομμύρια ολοφυρόμενων Αιγυπτίων κατέκλυσαν την πλατεία Ραμσή, την 1η Οκτωβρίου, και συνόδευσαν τη σορό του μεγάλου ηγέτη σε μια ανεπανάληπτη στην παγκόσμια ιστορία νεκρική πομπή. Η εφημερίδα «Αλ-Αχράμ» τον χαρακτήρισε «χαρισματική προσωπικότητα παγκόσμιου κύρους», ο πρόεδρος Τίτο δήλωσε ότι ο θάνατός του αποτέλεσε βαρύ πλήγμα γι’ αυτόν και ότι άφησε πίσω του αναπλήρωτο κενό, ενώ ο μετέπειτα πρωθυπουργός του Ισραήλ Μέναχεμ Μπέγκιν υπογράμμισε ότι «ήταν ο πιο υπολογίσιμος εχθρός του Ισραήλ» και γι’ αυτό δεν μπορεί «να συμμεριστεί τους λόγους που δονούν όλο τον κόσμο για τον Νάσερ, τη δύναμή του, τη σοφία του και το ηγετικό του πνεύμα». Αναμφίβολα, ο θάνατος του Αιγύπτιου προέδρου σήμανε το τέλος μιας εποχής υψηλών προσδοκιών και ελπίδων για έναν ενωμένο και ισχυρό αραβικό κόσμο.
Ευρύ πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων
Ο Νάσερ ανέλαβε την εξουσία στην Αίγυπτο δύο χρόνια μετά το πραξικόπημα των Ελεύθερων Αξιωματικών στις 23 Ιουλίου 1952 και σύντομα κυριάρχησε στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας. Ανάμεσα στους πιο βασικούς πολιτικούς του στόχους ήταν η άνοδος του βιοτικού επιπέδου του αιγυπτιακού λαού, με την υιοθέτηση σοσιαλιστικών μέτρων προσαρμοσμένων στην πραγματικότητα της μουσουλμανικής Αιγύπτου (αραβικός σοσιαλισμός), η θεμελίωση της κοινωνικής δικαιοσύνης, η απεξάρτηση της χώρας από τον ξένο παράγοντα και η επίτευξη της αραβικής ενότητας.
Το νασερικό καθεστώς άρχισε να εφαρμόζει το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα μετά την κρίση του Σουέζ το 1956, όταν έθεσε την οικονομία υπό κρατικό έλεγχο (πενταετές πλάνο το 1960, σοσιαλιστικά διατάγματα το 1961): κατασκεύασε με σοβιετική βοήθεια το φράγμα του Ασουάν, με το οποίο αυξήθηκαν η καλλιεργήσιμη γη και η ηλεκτρική παραγωγή· κρατικοποίησε τις μεγάλες επιχειρήσεις, τράπεζες, εταιρείες ασφάλειας και μεταφορών και τον Τύπο· καθιέρωσε τη δωρεάν και υποχρεωτική παιδεία· έθεσε το θεολογικό πανεπιστήμιο Αζχαρ υπό κρατική επιτήρηση· θέσπισε συντεχνιακές δομές στο συνδικαλιστικό κίνημα (κρατικό έλεγχο των συνεταιρισμών και των εργατικών ενώσεων)· καθόρισε ανώτατο ετήσιο εισόδημα για όλους τους πολίτες· απαλλοτρίωσε με παροχή αποζημίωσης κάθε έγγειο ιδιοκτησία που ξεπερνούσε σε έκταση τα 400 στρέμματα και απαγόρευσε σε όλους την κατοχή μετοχών αξίας μεγαλύτερης των 10.000 λιρών Αιγύπτου· αύξησε τους μισθούς, μείωσε τις ώρες εργασίας και βελτίωσε τις συνθήκες εργασίας των βιομηχανικών εργατών· χορήγησε επιδόματα ανεργίας και συντάξεις γήρατος· και επέκτεινε τις δημόσιες υπηρεσίες υγείας.
Τέσσερα εκατομμύρια ολοφυρόμενων Αιγυπτίων συνόδευσαν τη σορό του Νάσερ, σε μια ανεπανάληπτη στην παγκόσμια Ιστορία νεκρική πομπή.
Τα μέτρα αυτά έγιναν δεκτά με ανακούφιση και ικανοποίηση από πλατιά στρώματα του πληθυσμού. Αντίθετα, προκάλεσαν τη δυσαρέσκεια των ντόπιων ελίτ και των ευρωπαϊκών κοινοτήτων στην Αίγυπτο, συμπεριλαμβανομένης και της ακμάζουσας τότε ελληνικής ομογένειας.
Ηγέτης των Αδεσμεύτων
Στον εξωτερικό τομέα ο Νάσερ υπέγραψε συμφωνία για την αυτοδιάθεση του Σουδάν (1953) και την αποχώρηση των βρετανικών στρατευμάτων από τη χώρα (1954)· επιδίωξε τη σύσφιγξη των σχέσεων με άλλα ριζοσπαστικά αραβικά κράτη και κινήματα (με τη Συρία σύναψε το 1955 στρατιωτική συμφωνία και δημιούργησε το 1958 την Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία)· βοήθησε τους Αλγερινούς στον αγώνα τους κατά των Γάλλων και τους Παλαιστινίους κατά του βασιλιά Χουσεΐν της Ιορδανίας· επενέβη στον εμφύλιο της βόρειας Υεμένης (1962-1969) υπέρ των αντιμοναρχικών δυνάμεων· συνεργάστηκε με χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (προμήθεια στρατιωτικού υλικού από την Τσεχοσλοβακία το 1955, οικονομική και τεχνική βοήθεια από τη Σοβιετική Ενωση το 1958, παρουσία χιλιάδων Σοβιετικών, στρατιωτικών κυρίως, συμβούλων στη χώρα)· και κατέλαβε την πρωτοκαθεδρία μαζί με τον Τίτο της Γιουγκοσλαβίας και τον Νεχρού της Ινδίας στο κίνημα των Αδεσμεύτων.
Ο Νάσερ (αριστερά) και ο Τίτο (φωτ. του 1955) υπήρξαν πρωτεργάτες του κινήματος των Αδεσμεύτων.
Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Νάσερ θεωρείται η απεξάρτηση της χώρας από τον βρετανικό παράγοντα. Η επιτυχής για τον Αιγύπτιο πρόεδρο έκβαση της κρίσης του Σουέζ, το φθινόπωρο του 1956, σηματοδότησε την κατάρρευση του προπολεμικού αποικιοκρατικού συστήματος και το τέλος της πολιτικής και οικονομικής κυριαρχίας των Αγγλογάλλων στη Μέση Ανατολή. Ο Νάσερ αναδείχθηκε σε αδιαμφισβήτητο ηγέτη των Αράβων και πρωταγωνιστή στον αγώνα τους για ελευθερία και ανεξαρτησία. Οι αραβικοί λαοί παρασύρθηκαν από την πολιτική του γοητεία, αφυπνίστηκαν και εξεγέρθηκαν. Οι παραδοσιακές αραβικές ηγεσίες ταυτίστηκαν με την αποικιοκρατία και το Ισραήλ και κατέρρευσαν. Ο αραβικός εθνικισμός θριάμβευσε.
Καθοριστική η επίδρασή του στον αραβικό κόσμο
Ο διάδοχος του Νάσερ, Ανουάρ Σαντάτ, είχε την πρόθεση να εφαρμόσει πιστά την πολιτική του Νάσερ τόσο στο εσωτερικό όσο και στις διεθνείς σχέσεις. Ομως τρεις παράγοντες συνετέλεσαν στην υιοθέτηση μέτρων που σήμαναν την απαρχή της απονασεροποίησης: η οικονομική κρίση που συνέχισε να μαστίζει τη χώρα, η επιδείνωση στις αιγυπτιοσοβιετικές σχέσεις και ο αραβοϊσραηλινός πόλεμος του 1973. Στην οικονομία, ο Σαντάτ ακολούθησε πολιτική που ονομάστηκε ινφιτάχ (άνοιγμα) και περιλάμβανε ενίσχυση του ιδιωτικού τομέα, διευκολύνσεις για την προσέλκυση ξένων επενδυτών, μεγαλύτερη έμφαση στην αγροτική ανάπτυξη και αναμόρφωση του δημόσιου τομέα.
Στις διεθνείς σχέσεις, απογοητευμένος με την επιφυλακτικότητα της Μόσχας προς το καθεστώς του, αποδέσμευσε τη χώρα του από τη σοβιετική επιρροή, συνήψε σχέσεις με τα πλούσια συντηρητικά καθεστώτα της αραβικής χερσονήσου και τον Οκτώβριο του 1973 επιτέθηκε εναντίον του Ισραήλ. Τα επόμενα χρόνια, στράφηκε προς τον αμερικανικό παράγοντα, ώστε με τη μεσολάβηση των ΗΠΑ να βελτιωθούν οι ισραηλινοαιγυπτιακές σχέσεις και να αποφευχθούν μελλοντικές καταστροφικές συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή.
Βομβαρδισμός δεξαμενών πετρελαίου στο Πορτ Σάιντ από τους Αγγλoγάλλους στις 5.11.1956. Ο Νάσερ έθεσε σε εφαρμογή το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμά του μετά την κρίση του Σουέζ, το 1956.
Το 1977 έγινε ο πρώτος αρχηγός αραβικού κράτους που επισκέφθηκε επίσημα το Ισραήλ και μίλησε στην Κνεσέτ (Βουλή), το 1978 συνυπέγραψε με τον Ισραηλινό πρωθυπουργό Μπέγκιν τις συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ και τον Μάρτιο του 1979 τη συμφωνία ειρήνης. Ομως η παράλειψή του να συνδέσει άμεσα τη συνθήκη ειρήνης με τη συνολική επίλυση του μεσανατολικού προβλήματος, όπως είχε επιχειρήσει ο προκάτοχός του, τον απομόνωσε στον αραβικό κόσμο και οδήγησε στη δολοφονία του από μια ακραία ισλαμική οργάνωση.
Παρά την αλλαγή πολιτικής που συντελέστηκε επί Σαντάτ και συνεχίστηκε επί προέδρου Μουμπάρακ η επίδραση του Νάσερ στη χώρα του και γενικότερα στον αραβικό κόσμο υπήρξε καθοριστική. Ο Νάσερ ήταν συγκεντρωτικός και αυταρχικός αλλά ταυτόχρονα ιδιαίτερα λαοφιλής. Οι φτωχοί κάτοικοι της Αιγύπτου για πρώτη φορά ένιωσαν έναν πολιτικό ηγέτη να βρίσκεται δίπλα τους, να αφουγκράζεται τα προβλήματά τους, να τους σέβεται, να τους κάνει υπερήφανους για την εθνική τους ταυτότητα, να τους ενώνει και να τους δίνει μια αίσθηση αποστολής και ένα όραμα για το μέλλον. Την περίοδο της διακυβέρνησής του, τεράστιες εκτάσεις γης διανεμήθηκαν σε άκληρους αγρότες, νέοι βρήκαν εργασία στα μεγάλα κρατικά έργα, το σύστημα υγείας βελτιώθηκε και επεκτάθηκε και οι γυναίκες απέκτησαν επαγγελματικά και πολιτικά δικαιώματα και άρχισαν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους στον δημόσιο βίο της χώρας. Παράλληλα, τομείς του πολιτισμού, όπως ο κινηματογράφος, το θέατρο, η λογοτεχνία και η μουσική, γνώρισαν πρωτόφαντη άνθηση. Μετά τον θάνατο του Νάσερ η νοσταλγία για τη «χρυσή εποχή» της εξουσίας του ήταν εμφανής στα κινήματα διαμαρτυρίας των δεκαετιών του 1970 και 1980 και στη διάρκεια της Αραβικής Ανοιξης φωτογραφίες του Νάσερ εμφανίστηκαν σε αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στο Κάιρο.
Ο διάδοχος του Νάσερ, Ανουάρ Σα-ντάτ, υιοθέτησε μέτρα που σήμαναν την απαρχή της απονασεροποίησης.
Στον αραβικό κόσμο, ο Νάσερ αποτέλεσε σύμβολο του αγώνα για εθνική ανεξαρτησία και αραβική ενότητα. Η δυναμική προσωπικότητά του, τα κοινωνικά του μέτρα στην Αίγυπτο, η επιτυχής αναμέτρησή του με τον ξένο παράγοντα και η υπεράσπιση του παλαιστινιακού ζητήματος δημιούργησαν την ελπίδα για ένα ενωμένο αραβικό έθνος που, αναγεννημένο από μια γνήσια λαϊκή επανάσταση, θα έπαιρνε τη θέση που δικαιούνταν στον κόσμο. Ο νασερισμός ως ιδεολογία, σύστημα αξιών και τρόπος διακυβέρνησης συνέχισε να έχει απήχηση και μετά το 1970 και ενσωματώθηκε σε πολιτικά κινήματα μεγάλης εμβέλειας, όπως στο κίνημα των Εθνικιστών Αράβων, το οποίο ιδρύθηκε στη Βηρυτό και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές μεταξύ των Παλαιστινίων προσφύγων.
* Ο κ. Γιάννης Σακκάς είναι καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
